Zwyczaje zapustne „chodzenie z kozą” na Kujawach

SYMBOLIKA POSTACI

 

„Chodzenie z kozą” to zwyczaj praktykowany do dziś na Kujawach, dawniej także na Pałukach i w Wielkopolsce, w ostatnie dni karnawału, czyli zapusty. Obrzęd ten, o przedchrześcijańskiej genezie, związany był z magią wegetacyjną i płodnościową. Podobnie jak kolędowanie okresu Bożego Narodzenia, wywodzi się z pogańskich świąt przełomu zimy i lata oraz Starego i Nowego Roku. Tradycyjnie uczestnikami zwyczaju byli mężczyźni, którzy w przebraniach i z maszkarami zwierzęcymi w rękach wędrowali od domu do domu. Maszkary symbolizowały siły wegetacyjne i spełniały funkcje magiczne – ich obecność miała pobudzić przyrodę i spowodować szybkie nadejście wiosny. Dawniej pochody kończyły się zabawą podkoziołkową w karczmie. W jej trakcie panny wykupywały tańce z wybranymi chłopcami rzucając monety pod koziołka – figurkę wystruganą z drewna, buraka cukrowego lub brukwi.

Koza

Najważniejsza z postaci w zapustnym korowodzie, symbolizująca płodność ludzi, zwierząt i ziemi. Udaje ją mężczyzna okryty płachtą, trzymający na drągu drewnianą głowę zwierzęcia z kłapiącą szczęką. Wizyta kozy w domu panny oznaczała szybkie zamążpójście dziewczyny, zgodnie z powiedzeniem: Gdzie koza chodzi, tam panna za mąż wychodzi. Pozorna „śmierć” zwierzęcia i jego „zmartwychwstanie” symbolizowało przejście od zimy do wiosny.

 

Grupa dziecięcą z Kruszynka, 1989, fot. J. Święch

 

Zbrachlin, 2002, fot. H. Czachowski

 

Okolice Radziejowa, 2007, fot. A. Kostrzewa

 

Maszkara koza, lata 50. XX w., fot. M. Kosicki

 

Ciencisko, 1961, fot. B. Horbaczewski

 

Markowice, 1963, fot. B. Horbaczewski

1
1
 

Ciencisko, 1961, fot. B. Horbaczewski

 

Mątwy, 1961, fot. B. Horbaczewski

 

Szymborze, 2011, fot. M. Kwiatkowski

 

Kruszyn, 2015, fot. J. Czerwiński

 

Kruszyn, 2015, fot. J. Czerwiński

1
1

Niedźwiedź

Był uosobieniem siły i miał właściwości ochronne: odpędzał zło, pokonywał demony. Dawniej mężczyznę udającego niedźwiedzia owijano powrósłami ze słomy lub grochowinami, niedźwiedzie futro imitował też kożuch założony runem na wierzch. Niedźwiedź tarzał się po ziemi, aby przekazać jej siłę i moc, pobudzić do życia uśpioną przyrodę. Jego skoki zapowiadały szybkie nadejście wiosny. Towarzyszył mu przewodnik, który wodził go na łańcuchu. Współczesne niedźwiedzie często wyglądają jak misie-przytulanki.

Bocian

Bocian to w wierzeniach ludowych domowy duch opiekuńczy, a w grupach zapustnych zwiastun wiosny. Podobnie jak koza ma też sensy płodnościowe, wynikające z popularnego przekonania, że ptak ten przynosi dzieci. Stąd dotknięcie kobiety dziobem zapowiadało rychłe macierzyństwo.

 

Ciencisko, 1961, fot. B. Horbaczewski

 

Kuźnice, 1966, fot. Z. Pietrzykowska

 

Zakrzewo, 2007, fot. A. Kostrzewa

 

Zbrachlin, 2002, fot. H. Czachowski

1
1
 

Kłotno, 1970, fot. Z. Pietrzykowska

 

Straszewo, 1971, fot. A. Grodzicki

 

Zbrachlin, 2002, fot. H. Czachowski

 

Zakrzewo, 2007, fot. A. Kostrzewa

 

Lubraniec, 2011, fot. A. Milewska

 

Okolice Kruszyna i Świętosława, 1966, fot. Z. Pietrzykowska

1
1

Koń

Symbolizuje siły wegetacyjne, solarne, ożywiające przyrodę. Mężczyzna wciela się jednocześnie w rolę konia i jeźdźca zakładając na siebie drewnianą konstrukcję z końską głową. Ubrany w mundur żołnierza, ułana lub żandarma strzela z bata i bywa przewodnikiem grupy.

Postacie dwoiste

Przebieraniec z kukłą na brzuchu zwany jest dziadem na babie lub żywym na umarłym. W pierwszym przypadku uosabia sensy płodnościowe, w drugim symbolizuje triumf życia nad śmiercią, nawiązuje do cyklu zmian pór roku i wiosennego odrodzenia się przyrody.

 

Słomkowo, 1978, fot. A. Grodzicki

 

Świętosław, 1966, fot. S. Rogalski

 

Włocławek, 2011, fot. M. Kwiatkowski
(kadr z filmu)

 

Włocławek, 2011, fot. M. Kwiatkowski
(kadr z filmu)

1
1
 

Markowice, 1963, fot. B. Horbaczewski

 

Mątwy, 1963, fot. B. Horbaczewski

 

Szymborze, 1974, fot. A. Grodzicki

 

Szymborze, 2004, fot. H. Czachowski

 

Lubraniec, 2011, fot. A. Milewska

1
1

Młoda Para

Młoda Para ma związek z płodnościowym sensem zapustnych pochodów, co podkreśla czasem „ciąża” Panny Młodej lub lalka w jej rękach symbolizująca nowe życie.

Kominiarz

Kominiarz ma przynosić szczęście. Pomazanie czyjejś twarzy sadzą było dobrą wróżbą na przyszłość.

 

Ciencisko, 1961, fot. B. Horbaczewski

 

Markowice, 1963, fot. B. Horbaczewski

 

Szymborze, 1963, fot. B. Horbaczewski

 

Lubraniec, 2011, fot. A. Milewska

1
1
 

Osięciny, 2007, fot. A. Kostrzewa

 

Lubraniec, 2011, fot. A. Milewska

 

Lubraniec, 2011, fot. A. Milewska

 

Lubraniec, 2011, fot. A. Milewska

1
1

Inni

Maszkarom zwierzęcym towarzyszą postacie, które w dawnych społecznościach wiejskich uznawane były za „obcych”, czyli Żydzi, Cyganie, dziady. Ich obecność miała zagwarantować skuteczność magicznych praktyk.

Diabeł i Śmierć

Są pośrednikami między światem ziemskim i nadprzyrodzonym, noszą maski. Zakrywanie twarzy kolędników stanowiło niegdyś sposób na „odrealnienie” postaci stającej się dzięki temu łącznikiem pomiędzy światem i zaświatami. Współcześnie często przypominają budzące grozę postacie z horrorów.

 

Smólsk, 1985, fot. J. Sieraczkiewicz

 

Ciencisko, 1961, fot. B. Horbaczewski

 

Okolice Lubrańca, 2011, fot. A. Milewska

 

Osięciny, 2007, fot. A. Kostrzewa

 

Okolice Lubrańca, 2011, fot. A. Milewska

 

Okolice Lubrańca, 2011, fot. A. Milewska

 

Święte, 2007, fot. A. Kostrzewa

 

Kruszyn, 2015, fot. J. Czerwiński

 

Osięciny, 2007, fot. A. Kostrzewa

1
1